Əbu Turxan və Səlahəddinin görüşü

Düşüncə adamının fəsli olurmu? O, bir fəslə, məsələn, bahara aid ola bilərmi?

Və yaxud payızı özünə fikir ortağı seçirmi?

Bunun necə olduğunu bilmirik, amma düşüncə adamı elə özü bahar deyilmi? 

Məhz bu səbəbdən Səlahəddin Əbu Turxanı baharın ilk günlərində görüşə çağırdı. Görüş Filarmoniyanın bağında baş tutdu. Yer təsadüfən seçilməmişdi, səbəbini isə mətnin sonunda görəcəksiniz.

Əbu Turxanın ağ saçları Bakıdan heç əskik olmayan küləyə öyrəşməmişdi. İsti ölkələrin sakit havası onun asta və müdrik səsiylə həmahəng idi. 

Səlahəddinin qıyğacı baxışlarda gizlənmiş hörmət, özündən böyüklə nəcabətli davranmaq onun cəld hərəkətləri ilə harmoniya təşkil etmirdi. Təzadlara baxmayaraq, hər ikisi sevincli idilər.

Onlar görüşdülər, bağdakı skamyaların birində, ağacların torpağı daha çox kölgələdiyi yerdə əyləşdilər.

Bir azdan başlayacaq söhbətə görə Bakı da, bağ da, bahar da həyəcanlı idi. 

- Duyğunun ağıl üzərindəki üstünlüyünün Şərqdə hələ də dəbdən düşməməsinin səbəbi nədir? Səlahəddin ustadına məhəbbətlə baxaraq sual verdi.

Əbu Turxan isə həmişəki kimi cavabına heç dəyişməyən təbəssümünü və asta səsinin ahəngini qataraq dedi:

- Çünki, insanın kamillik dərəcəsi ağlın gücündən daha çox, qəlbin təmizliyi ilə ölçülür. Budda da, Konfutsi də, Lao Tszı də öz təlimlərini insanların mənəvi təmizliyi üzərində qururlar. Zərdüştilikdən başlayan və İslami dəyərlərlə birləşərək sufizm fəlsəfəsində yetkinləşən, konseptual forma alan fərdi-mənəvi təkamül yolu ilə...

- Amma?

- Əziz dostum, hə, bilirəm demək istəyirsən ki, insanın "iç dünyası" ilə, fərdi-mənəvi aləminin vasitəsi ilə, nəfsini məhdudlaşdırmaqla bu işlər düzəlməz. Belə olan halda cəmiyyətin mənəvi həyatının, daha rahat və ədalətli ictimai mühitinin yaradılması yolları kənarda qalır.

- Bəli, tamamilə doğrudur. Ədalətli cəmiyyət yaratmaq əsrlərlərdir ki, Qərbdə müəyyən qədər alınsa da, Şərqdə alınmır ki, alınmır - Əbu Turxan ağaran, bu səbəbdən də elastikliyini, yumşaqlığını itirən saçlarını arxaya verdi.

- Fərdi mənəvi təkamülün və ruhun təmizlənməsinin başlıca səbəbləri, bir tərəfdən din və fəlsəfə, digər tərəfdən ədəbiyyat və sənətdir.

Səlahəddinin baxışları uzağa dikəldi:

- Cəmiyyətin mənəvi siması hansı yollarla dəyərləndirilir ki?

-Birincisi, əxlaqi ideyaların fərdi şüurları fəth etməsi, kütləviləşməsi; ikincisi, cəmiyyətin öz qurluşunu, fəaliyyət prinsiplərini, dövlət siyasətini, qanunları, ədliyyə sistemini, vətəndaş cəmiyyətini yüksək mənəviyyata kökləməsi, yəni cəmiyyətin tamlığı, vahid mənəvi simanın əldə etməsi...

Səlahhədin səsləri bağı başına götürən quşlara baxdı: 

- Təəssüf ki, Şərqdə mənəvi təkamülün ağırlığı çox vaxt fərdi ruhların üzərinə qoyulur, ustad! Amma onların normal fəaliyyəti üçün uyğun mühitdən söhbət getmir, o mühit onlar üçün yaradılmır, əksinə mane olunur.

- Düzdür! Təriqətçilik baş alıb gedir: öyüd-nəsihət, təbliğat-tərbiyə, böyük-kiçik məsələsi, mürid-mürşid institutu yaradılır.

- Nəyə görə biz təriqəti və təriqətçiliyi qəbul etmirik?

- Çünki onun təməlində vahid, mütləq bir mahiyyət deyil, hansısa sübyektiv təlimin təmçilçisi - "mürşid" durur. İnsanların sərbəst düşünmək dairəsi məhdudlaşır, fikir mütləqləşir, icbari akt həyata keçrilir, əql çəpərlənir.

Hər ikisi dərin fikrə getdilər. Günorta vaxtıydı. Maşınların səsi azalmış, şəhər Şərqlə Qərbin görüşdüyü, toqquşduğu, sinə-sinəyə gəldiyi, döyüşüb parçalandığı və yenidən bütövləşdiyi bir məkana dönmüşdü. Hər ikisinin düyünlənmiş qaşları yerdəki təzəcə çıxmağa başlayan otlara dikilmişdi. Bahar gəlirdi... Bahar da gələndə Şərq, Qərb tanımırdı ki!

- Ustad, nəyə görə "Allahı sevmək" ideyasının sufi versiyasını kafi hesab etmirik?

- Çünki Allaha üz tutmaq dünyadan üz çevirmək kimi başa düşülməməlidir. Çünki Allah bizim üçün yaratdıqlarında təzahür edir. İnsan Allahı qəlbində də axtara bilər, ona görə yox ki, o qəlbimizdədir. Ona görə ki qəlb də O-nun yaratdıqlarından biridir.

- Elə Şərq fəlsəfəsi də bunun üzərində qurulmayıbmı?

- Bəli, Allaha qovuşmaq üçün qəlbin öz-ə konsentrasiyası, müəyyən istiqamətə yönəldilməsi, "köklənməsi" lazımdır. Bu, əslində meditasiyadır.

- Ustad, sizin təliminizdə, səhv etmirəmsə insanın Yaradanı qəlbində axtarması "qısa qapanma effekti" adlandırılıb. 

- Səlahəddin, oğlum, axı insan Allahın yaratdığı əsas nişanəni (ruhu) daşıyır. "Mənəm haqq", "Haqq məndədir" kəlamları məhz burdan yaranır.

Ətrafda bahara məxsus kölgələnmə baş verdi. Günəş buludlara qonaq getdi. Hər yer azca qaraldı. "Yağış, yağış!" deyərək torpağa yaxın uçan qaranquşlar adamın elmə, biliyə, fəlsəfəyə, bir sözlə oxumağa həvəsini birə min qat artırırdı. Onların hər ikisi bu dəqiqə eyni həvəslə, eyni yaradıcı əhval-ruhiyyə ilə ətrafa heyranlıqla baxırdılar. Onlar susmuşdular, təbiət danışırdı.

Yağış, bahar yağışı, ərlə-arvadın savaşı qədər qısa yağış ətrafı təzələdi. Tez kəsdi, günəş buludlarla sağollaşdı. Çiçəklər başqa cür gözəlləşdilər, yarpaqlar daha da yaşıl oldu, iki düşüncə sahibi, iki dost, iki fəlsəfəçi sanki gəldikləri yolun bir mərhələsini geridə qoydular, yenisinə, daha çətininə başladılar.

- "Haqqın bulunması" axtarışın son məqamı deyil, mən belə düşünürəm, bəs sizcə, ustad?

- İnsanlıq naminə insana verilən düşüncə sayəsində onun yaradıcı fəaliyyət göstərməsi haqq işidir. Haqqı tapan insana şərəfli imkan açılır. Lakin problem burdan başlayır. Şərq adamı elə bu məqamda işini bitmiş hesab edir. Ona yüksək səviyyədə fəaliyyət, başqa sözlə daha şərəfli  bir həyat imkanı açılanda, insan başlanğıc məqamını son məqamla, ölümlə qarışıq sayır. Mənsur Həllac kimi haqqı tapdıqdan sonra bu dünyadan istəyi ölmək olur. O ikinci həyatını - yeni həyatını hardasa isə "o dünyada" axtarır.

- Yəni, deyirsiniz ki, insan Haqqdan başlayan həyatının bu dünyada yaşanması imkanını nəzərdən keçirməli idi?

- Bəli! Bu onun heç ağlına da gəlmir. Amma gəlməsi gərək idi!

- Yəni insan öz fəaliyyətini ancaq nəfsi ilə mübarizədə qura bilməz? Peşə fəaliyyətindən kənarda başqa iş görməlidir?

- Əlbəttdə. Dərvişlik zəmanəsi keçmişdir. Sufilik də müasir insanın həyat fəlsəfəsi olmaq şansına malik deyil. Sufizmi öyürlər, amma onu həyat amalına çevirənlər çox azdır. Sufizmə həm Şərqdə, həm Qərbdə ekzotika kimi baxılır. 

- Məncə əsas məsələ sufizmin gerçək həyatla mümkün inteqrasiya variantlarını həyata keçirmək olmalı, düzdürmü?

- Elədir, oğlum. Fikir ver, insan təbiətə nəzərən özgələşsə, özünə qapansa, cəmiyyət və ictimai münasibətlər adlanan "ikinci təbiət"dən uzaqlaşsa, bu müasir insana nə verə bilər? İslam dini isə həyatiliyi, realistiliyi, elmi axtarışları, əməli həyatı təbliğ edir.

Səlahəddin yerə düşən yarpağı əlinə aldı, hər iki üzünə baxdı:

- Ustad, Qərb daha realistdir. O insana ilk növbədə yaşadığı cəmiyyətin bir üzvü kimi baxır. Qərb təfəkkürünə görə isə insanın kamilləşməsi onun cəmiyyətlə inteqrasiyasından və ictimai təkamüldəki iştirakından keçir.

- Oğlum, "fövqəl-insan" anlayışına diqqət et. F. Nitsşenin fövqəl-insanı iblisanə bir gücə malik olduğu halda, sufilərin ənəlhəqq səviyyəsinə qalxan insanı ilahi qüdrətə malik olur. Biri gücünü iblisdən, o birisi Allahdan, Haqqdan alır. Amma bir fərq var ki, iblisanə güc üzünü bu dünyaya, ilahi qüdrət isə o dünyaya tutur. Halbuki, əsl məqsəd məhz ilahi gücü bu dünyaya yönəltməkdən ibarət olmalıdır.

- Şərqin mahiyyəti Qərblə qarşılaşdırmadan, onun öz hüdudları daxilində açıla bilərmi?

- İdeya həm fərdi, həm milli, həm bəşəri inkişafın təməlidir. Bu bölgüdə milli, bir növ keçid mərhələsidir. Milli ideya səviyyəsinə qalxmadan bəşəri ideyaya yiyələnmək olmaz. İnsanın ideya təkamülünün zirvəsi - bütün insanlığın taleyini düşünərək yaşamaqdır. Bax, dostum, görürsən, burda Şərq və Qərb bölgüsünə yer yoxdur, coğrafi amil həlledici deyil. Bəs burda bölgü nəyə əsaslanır soruşsan: düşüncə tərzinə, fərdi və ictimai şürurun qarşılıqlı əlaqəsinə və bu əlaqəni təmin edən ictimai təşkilatlanma formalarına əsaslanır.

- Son olaraq, yəni Şərq zehniyyətinin müasir Qərb fəlsəfi sistemləri ilə sintezinə ehtiyac var, deyə bilərik?

- Bəli. Biz mənəviyyat dedikdə ora yalnız fərdi əxlaqi-mənəvi prinsiplər aid deyil. Ədalət və fəzilətin cəmiyyətə tətbiqi, cəmiyyətdəki sistemli, məqsədli fəaliyyət, intelektual səviyyə də mənəviyyata daxildir.

Onlar susdular, hər ikisi dərin düşüncələrə daldılar. Bu günlük iki dostun, iki mənəviyyat və ruh adamının söhbəti bitdi. İkisinin də gözləri parıldayırdı. Bu söhbətdən aldıqları zövqün əlaməti idi...! Ətrafdakı hər bir yarpaq, kollar, çiçəklər, budaqların arasından boylanan günəş şüaları musiqi çalırdı.

Təbiət Qərb və Şərqə aid fikir mübadiləsinin son sözlərini dinləyir və zövq alırdı: Qərb düşüncəsi konkret təhlilə, hissi təcrübəyə, təfərrüatların öyrənilməsi və ümumiləşdirilməsi, subyektin obyektdən ayrılmasına əsaslanır. Şərq düşüncəsi isə daha çox fitrətə, duyğuya, bütövlüyün hissi və əqli sezgi ilə mənimsənilməsinə, obyektin subyektdə itməsinə əsaslanır.

Bu bahar fəlsəfi ruhiyyəyə bürünmüşdü. Bahar şəhərin qulağına bu sözləri pıçıldayırdı: dünya vahid bir ideyanın təcəssümü olmasaydı, bu qədər bütöv və ahəngdar olmazdı! Dünya eyni məzmunda, amma müxtəlif dillərdə yazılmış üç kitabdan ibarətdir: Müqəddəs kitab, təbiət və əql. Bunlar adətən ayrı-ayrılıqda oxunur və onların eyni kitab olduğunu çox az adam dərk edir.

Şəhər dinləyirdi. O, bu söhbətlərin davamlı olacağına ümid edirdi...