İnam fəlsəfəsi: Aldanmaq ehtiyacı, yalanın cazibəsi

Özünü "deist” adlandıran bir dostumuz bir dəfə tanrıya inamın vacibliyi haqqında belə bir fikir söylədi: "İnamsızlıq xəstəlik kimidir. İnsana yoluxur və yavaş-yavaş onu məhv edir. Ateistlər depressiv və pessimistlərdir”. 

Zarafatla cavab verdim ki, hələlik mən özümdə bu simptomları hiss etmirəm. Ancaq sənin sözlərindən belə çıxır ki, Volter haqlıdır, əgər tanrı olmasaydı, onu mütləq uydurmaq lazım gələrdi. 

"İnsan inancsız yaşaya bilməz”, "Tanrısız həyatın mənası olmaz” kimi iddiaları tez-tez eşidirik. Doğrudanmı insan öz yaşamında bir yaradana möhtacdır? 

Həqiqətənmi inancsızlıq insanı nihilizmə (nihilizm -heçnəçilik, heç bir dəyərə və mənaya malik olmamaq fəlsəfəsi) sürükləyir? Doğrudanmı çətinliklər qarşısında son sığınacağımız Tanrıdır?  

Bu suallar fəlsəfə ilə yanaşı zaman-zaman ədəbiyyatın da sevimli mövzusu olub. 

Dostoyevski dünya ədəbiyyatının şah əsərlərindən olan "Karamazov qardaşları” romanını, demək olar, bu suallar üzərində qurub. 

 Nitsşe "Zərdüşt belə söylədi” əsərində yazır ki, "Tanrılar mövcud olsaydı, insanın nəsə yaratmasına ehtiyac qalmazdı".  Anarxist filosof Mixail Bakunin "Tanrı və Dövlət” əsərində Nitsşenin "allah ölüb” ideyasını dəstəkləyərək: "Mən Volterə qarşı çıxıram,  əgər tanrı varsa, onu məhv etmək lazımdır” deyə, son dərəcə radikal mövqe nümayiş etdirir. Albert Kamyu bir essesində insan yalnız qeyri-mümkün şeylərin arzusunda olarkən, tanrı barədə düşünür. Həlli mümkün məsələlərdə isə insanın tanrıya ehtiyacı yoxdur” yazır. 

Psixoanalizin banisi Z. Freyd "Bir illüziyanın gələcəyi"  əsərində tanrıya inamı insanın uşaq ikən himayədar qayğısı, qoruyucu ata-ana ehtiyacının böyüdükdən sonra tanrı ehtiyacına çevrilməsi kimi xarakterizə edir. İntibah dövrünün məşhur rəssamı və heykəltaraşı Mikelancelo "Adəmin yaradılışı" adlı tablosunda "Tanrı bizi yaratmayıb, əksinə, biz onu öz beynimizdə yaratmışıq” ideyasını irəli sürüb. Rəsmə diqqətlə baxanda Mikelancelonun tanrının olduğu məkanı insan beyni formasında təsvir etməsi aydın görünür. 

 

Ekzistensialist filosof Kierkeqard Sören isə sualı daha da konkretləşdirir: 

 - Tanrı məni yaratmaqla nə demək istəyir? 

Bu yerdə Tanrı ideyasının tarixinə qısaca nəzər salmaqda fayda var. Tanrıçılığın tarixi təxminən, orta paleolit dövrünə (e.ə 100.000 - e.ə.35–cı minilliyədək) gedib çıxır. Tanrılar haqqında ilk ədəbiyyat eramızdan əvvəl 28-2600-cü illərə aid Şumer mətnlərində rast gəlinir. Şumer tanrıları əsasən antropomorf – yəni insan formasında təsvir olunub. Şumerlərdən sonrakı qədim mənbələr Babil və Akkad mətnləridir. Tanrı ideyasının təkamülü üzərində çox dayanmadan  demək kifayətdir ki, eynilə, təbiətin və insanın özü kimi tanrıçı düşüncə də sadədən - mürəkkəbə, yəni, çoxtanrılıqdan- təktanrılığa doğru uzun bir təkamül yolu keçmişdir. (Çoxtanrılılıq daha sadə və demokratik sistem idi, çünki hər sahənin öz tanrısı vardı).

Elm ibtidai şüurda tanrı inancının yaranmasını insanın bilgisizliyi və təbiət qarşısında acizliyi ilə əlaqələndirir. Əcdadlarımız quraqlıq, zəlzələ, ildırım çaxması, yanğın, daşqın kimi təbiət hadisələrinin fiziki və kimyəvi səbəblərini bilmədiklərindən baş verənləri fövqəltəbii qüvvələrin iradəsinə bağlayırdılar. Beləcə, ilkin dini inanclar meydana gəldi.  

Qədim şumer, mayya ilahlarından tutmuş, son din olan islamın allahına qədər əksər tanrılar insani sifətlərə malikdirlər. Məsələn, Yunan mifologiyasında paqan tanrıları evlənir, artıb-çoxalır, əkinçilik və dəmirçiliklə məşğul olurlar. Dini təkamülün sonrakı mərhələsində - təkallahlı dinlərdəki inkişaf etmiş tanrılar isə daha çox mənəvi evolyusiya keçiriblər. Onlar sevir, qoruyur, qəzəblənir, cəzalandırır, mərhəmət göstərir və s. Bir sözlə, təkallahlı dinlərdə tanrı yalnız mənəvi sifətləri ilə insana bənzəyir, onun fiziki, bioloji xüsusiyyətləri dərkolunmazdır. Bir sözlə, həm ibtidai, həm də müasir dinlərin teoloji inam konsepsiyasında insan tanrını özünə oxşar, lakin ondan qat-qat güclü, hər şeyə qadir bir varlıq kimi qəbul edir. 

Beləliklə, insanın düşüncəsində təkamül edən tanrı ideyası onun sosial həyatına da birbaşa təsir edərək icma həyatını tənzimləməyə, "olar”, "olmaz” şəklində qaydalar qoymağa başladı. Eyni zamanda gözəgörünməz qüdrətli varlıqdan aman diləmək, qurbanlar vermək, onu sakitləşdirmək kimi rituallar da ortaya çıxdı. Daha sonra icma qanunları tanrının əmrləri, icma rəhbəri isə tanrının yerdəki nümayəndəsi, bəzi antik dövlətlərdə (Misir) hətta tanrının təzahürü kimi qəbul edilərək siyasi mahiyyət almağa başladı. 

İbtidai toplumlar inkişaf etdikcə, tanrı, həyat, ölüm, axirət kimi düşüncələr də zamanla genişləndi, sistemləşdi. Bu tanrıya inamın tarixi səbəbidir. 

Lakin Tanrı inancında əsas səbəblər psixolojidir. Psixoloji səbəblərin də birincisi ölüm qorxusudur.   İkincisi eqodur. İnsan təbiətcə eqoist varlıq olduğundan hər hansı bir bir böcək və ya heyvan kimi ölərək yoxa çıxmağı qəbul edə bilmir. Ona görə də  seçilmiş varlıq olduğunu düşünməyə, özünü dünya həyatının müvəqqəti, ölümdən sonrakı həyatın isə əbədi olduğuna inandırmağa başlayır. 

Zəkası gəlişən, şüur səviyyəsi artan insanın ölüm qarşısında ekzistensial narahatlığı getdikcə dərinləşərək sonsuz müəmmaya çevrilir. Ancaq bilməliyik ki, ölüm qorxusu təkcə insana aid xüsusiyyət deyil. Heyvanlar da ölümü dərk edir. Fil, canavar, primat və delfin ailələri dəstənin ölən üzvü ilə hətta vida mərasimi belə keçirirlər. Tanınmış bioloq Mark Bekoff "Heyvanların emosional həyatı" kitabında heyvanların bu davranışlarını "ölümü dərketmə”, həmçinin, "başqasının kədərini hissetmə” duyğusu adlandırır. 

Əhilləşmiş heyvanlar arasında isə itlər – sahibinin ölümünü hiss edir və bu, onlara dözülməz kədər gətirir. 

Qədim yunan mütəfəkkiri Epikürün hedonizm təliminin əsasında duran qanuna görə bütün canlılar instinktiv olaraq ağrıdan qaçır və xoşbəxtliyə can atırlar. 

Təbii ki, digər canlılarla müqayisədə insanda ölüm duyğusu daha çox inkişaf etmiş səviyyədədir. 

Məşhur psixoterapevt İrvin Yalomun fikrincə, insanda anadangəlmə yox olmaq narahatlığı və ölüm haqqında prekonseptual biliklər var. Təxminən beş yaşımıza çatanda, biz ölümü anlamağa başlayırıq və bu narahatedici duyğu şüurumuzda oturuşur. 

Ekzistensialist filosof Haydeggerə görə isə ölüm qorxusu, bu qorxunu yaradan obyekti müəyyənləşdirmək qeyri-mümkün olduqda yaranan yüksək dərəcəli narahatlıqdır. İnsan həmin vəziyyətdə heç bir önləyici hərəkətə qadir deyil.

Bu narahatlıq duyğusu fərdin iradəsini və fəaliyyətini iflic edir, çünki bu hiss "mən”dən ayrı deyil. Amma həmin  narahatlıq inkişaf edib qorxuya çevriləndə artıq "mən”dən təcrid olunur. Beləliklə də onun başqası tərəfindən idarə olunması barədə şüurumuza siqnal ötürülür. Bu zaman şüurumuz mexaniki olaraq, həmin qorxunu yaradan obyektlə hər hansı bir anlaşma qurmaq, "bazarlığa getmək” istəyir. 

Elmlə dinin, rasional idrakla emosional idrakın ən böyük fərqi də bu situasiyada aydınlaşır. Rasional dərketmədə  heç bir güzəşt və ya tərəf tutma yoxdur, burada etik dəyərlər, mənəvi ölçülər heç bir rol oynamır. Rasional yanaşmada hər şey fiziki xassələrdən və təbiətin qanunlarından asılıdır, insan beyninin məhsulu olan hər hansı əxlaqi dəyər önəm daşımır. Düzdür, biz belə situasiyaları ədalətsizlik kimi qiymətləndirə bilərik, amma bizim təbii vəziyyəti nə cür şərh etməyimiz təbiətin vecinə deyil. İnsanın yazdığı qanunlarda bütün canlıların yaşamaq hüququ var, təbiətin qanunlarında isə şirlə ceyranın belə bir müqavilə bağlaması mümkün deyil. Onlardan biri qidalanmaq, digəri isə yaşamaq istəyir, onlardan birinin sağ qalması üçün digəri ölməlidir. Çünki təbiətdə insan ağlının məhsulu olan əxlaqi və hüquqi normalar, o cümlədən də dini anlayışlar mövcud deyil.

Təbiətin reallığı bax belə sərt və amansızdır. Məhz bu çılpaq reallıq insana sərf etmədiyindən o, qaçıb fəlsəfəyə sığınır. Çünki fəlsəfə insana etiraz etmək, alternativ axtarmaq, vəziyyəti dəyişmək imkanları verir. 

Bu prizmadan baxsaq, dinin vəd etdiyi perspektivlər daha  cəlbedicidir. Real dünyanın qorxunc həqiqətlərini dəf etmək üçün dində istədiyin qədər xəyali sığınacaqlar  var. Şirin xəyallar, ədalət məhkəməsi, bu dünyadakı iztirabların o dünyadakı cənnətlə əvəzlənməsi, mələklər, başqa dünyalar, ölümdən sonrakı həyatlar... 

 

Dinlərin cazibəsi bundadır. İnsan psixikasının aldanmağa ehtiyacı var. 

Yuxarıda qeyd etdiyimiz bazarlıq söhbəti də bu məqamda işə düşür. 

Sən onun təqdim etdiyi şərtləri yerinə yetirirsən, o da səni əbədi həyatla mükafatlandırır. 

Əslində ölümsüzlüyə ümid etmək ölüm qorxusunu idarə etmək üçün düşünülmüş bir üsuldur. Bəli, əksəriyyətimiz ölümdən sonra yaşamın məntiqsizlik, illüziya, böyük bir yalan olduğunu bilirik. Amma bizə qorxunc həqiqət yox, məstedici yalan lazımdır. Daha doğrusu, psixika üçün ümidin yalan və ya gerçək olması əhəmiyyət daşımır. O, sadəcə, ümidlə təmin olunmaq istəyir.  

Sual oluna bilər ki, bəs niyə belə bir öhdəliyi məhz, din boynuna götürür? Cavab sadədir. Ona görə ki, alternativ psixatrop hələ kəşf edilməyib. Elm ölümsüzlüyün yollarını axtarır, tapacaq, tapmayacaq, bilinmir. Beləliklə, din(lər) mamont dalınca qaçan mağara adamının da, son model smartfon işlədən müasir insanın da ölümsüzlük ümidinə dair mənəvi-psixoloji ehtiyacını ödəməyi boynuna götürür. 

Rus alimi Pavlov bolşevik inqilabı zamanı kütləvi dinsizləşdirilmə prosesinin baş tutması üçün insanlara alternativ inanc təklif etmək lazım olduğunu deyirdi. 

 

"Əvəzedici təklif etmədən dini inancı aradan qaldırmaq çətindir. Bolşevikin tanrıya inanmağa ehtiyacı yoxdur, çünki onun yeni bir inancı var: bu, kommunizmdir. İnsanları nə qədər sürətlə maaarifləndirsəniz, inanclar təbii olaraq özü-özünə əriyib gedəcək”. Yəni, Pavlovun fikrincə, mübarizə kilsəni dağıtmaqla yox, məktəblərin sayını artırmaqla aparılarsa lazımi effekt verəcək. 

Yəni, köklü bir sistemi yenisi ilə əvəz etmək üçün onu birdən-birə dağıdıb məhv etmək uğurlu yol deyil. Köhnəni sıradan çıxarmaq üçün sadəcə, yeni və daha yaxşı alternativ yaratmaq, bu alternativin əvvəlkindən daha üstün  olduğunu sübut etmək lazımdır. 

Alimlər inancın psixoloji komfort yaratdığına dair maraqlı bir eksperiment aparıblar. Bu eksperimentə görə inam (əslində, özünüaldatma) problemi həll etməsə də narahatlığı, stressi nəzərəçarpacaq dərəcədə azaldır. 

Eksperiment belədir: iki siçovulu dar qutuda arxası üstə iplə bağlayırlar. Onların tərpənməsi belə mümkün olmur. Siçovullardan birinə taxta çubuğu gəmirmək imkanı verilir.  

Bir neçə saatdan sonra onları buraxırlar. 

Çubuq gəmirən siçovul daha fəal, daha cəld, məşğuliyyətsiz qalan siçovul isə daha zəif və halsız hərəkətlə qaçır.  

Nəticə: Hər hansı bir ritualda olduğu kimi, çubuq gəmirməkdə də rasional məna yoxdur. Lakin bu məşğuliyyət və inam - ümid yaradır, yaşamağa kömək edir. 

Heyvanlara və insanlara dair aparılan başqa təcrübələr də göstərir ki, vəziyyətin xəyali nəzarəti azı real nəzarət qədər psixoloji effekt verir.  

Ona görə deyirlər ki, qəzaya düşən təyyarədə ateist tapa bilməzsən. 

Yəni, din qorxunc reallıqdan çıxış yolu təqdim edir. Axı bu, həqiqət deyil, bunu özümüz yoğurub-yapmışıq? Dəxli yoxdur, psixikaya yem lazımdır, yalan ya doğru, bu, onu çox da maraqlandırmır. 

Bütün bunlara görə elm-din qarşıdurması heç də həmişə arzuolunan nəticələrə gətirib çıxarmır. Yəni, "mütləq ikisindən birini seçməlisiniz” – kimi bir qanun yoxdur. Elmin də, dinin də, fəlsəfənin bir vəzifəsi var: insana xidmət və insanın xoşbəxtliyinə nail olmaq.